Bakit tayo umaasa?

Maling ihambing ang sitwasyong dulot ng Covid-19 sa ngayon sa literal na digmaan noon. Noong nakaraang ikalawang digmaang pandaigdig, durog at wasak ang mga institusyong panlipunan. Walang pamahalaan dahil si Quezon ay lumikas papuntang Australia noon at sa huli’y lumagi sa Estados Unidos at doon na rin namatay. Madugo, marahas at walang pakundangan sa buhay at karapatan ng mga tao ang mga pasimuno ng digmaan. Sa literal na digmaan, intensyonal ang pananakop, pagpaslang ng kaaway at anihilasyon ng kulturang nananalaytay.

Sa sitwasyon natin ngayon, buhay ang mga institusyong panlipunan. Umaandar ang buong sistema ng pamahalaan, bukas ang mga pagamutan, lumalahok sa malikhain at kritikal na paraan ang iba’t ibang industriya at serbisyo sa bansa, tumatakbo pa ang ating ekonomiya kahit papaano at kapantay nito, dahil nasa demokrasya tayo, ay nariyan din ang civil society at mga kritikong bumabatikos, pumupuna at nagbibigay ng suhestiyon at alternatibong paraan. Ang kaibahan nga lamang ngayon dahil sa Covid-19 ay nakakubli tayo sa ating mga tahahan o tanggapan.

Hindi tayo nagmamadali. Sa katotohanan ay nangangapa tayo tulad din ng maraming bansa. Ngunit hindi rin tayo humihinto upang mag-isip, makiramdam, humanap ng lunas, gumawa ng paraan para panatilihing “normal” ang lahat sa gitna ng krisis na ito. Ginagawa natin lahat ito dahil naniniwala tayo sa pag-asa. Umaasa tayo palagi. Hindi lang iyon, umaasa tayo’t hindi humihinto at higit sa lahat, umaasa tayo dahil tayo’y kumikilos.

Sa katotohanan ay bumabagal tayo dahil nag-iingat tayo. Bumabagal tayo dahil sa lockdown upang makontrol ang pagdami ng kaso ng Covid-19 sa bansa. Paralisado ang industriya ng turismo, air travel, pampublikong transportasyon at maliliit na negosyo. Apektado rin ang sektor ng edukasyon dahil naiusod ang pagbubukas ng klase sa Agosto o depende sa sitwasyon kung kakayaning mag-flexible online class.

Sa sektor ng edukasyon, marami ang mawawalan ng trabaho kapag na-delay lalo tayo. Bulnerable ang mga guro sa sitwasyong ito. Kung kaya, kailangan ng sistematiko’t komprehensibong plano at pag-aaral kung paano maisasagawang buksan ang klase na hindi kailangang nasa loob ng klasrum. Ang mga guro’y hindi nga frontliner subalit kailangan din nila ng ayuda mula sa pamahalaan. Huwag silang kalimutan at isantabi lamang. Sa kabuuang pananaw, ang mga guro–tayong mga guro–ang “midliners”. May tungkulin tayong sinumpaan at kung makikiisa tayo, may adbokasiya tayong pairalin ang sistema ng edukasyon kahit sa gitna ng krisis. Sa katunayan, ang edukasyon natin ang susi rin upang makahanap tayo ng solusyon at makatugon sa mga suliranin ng ating lipunan.

Huwag tayong tumigil sa pananaliksik at kolaborasyon. Magtulungan ang publiko at pribadong paaralan, kolehiyo/unibersidad para makapagsagawa ng flexible online learning. Manguna ang malalaking unibersidad sa mass training ng mga guro sa bansa. Maglaan ng pondo ang DepEd at CHEd sa pagsasanay ng mga guro dahil ito ang higit na kailangang ngayon. Ipagamit ng BPO ang ilang technical infrastructure nila sa sektor ng edukasyon. Bigyan ng tax rebate/incentive ang mga nasa IT industry upang gawing mura ang mga device, equipment at ibang teknolohiya para sa mga guro at estudyante. Bigyan din ng tax rebate/incentive ang mga Telco sa garantiyang mapapabilis nila ang koneksyon ng Internet sa bansa sa lalong madaling panahon. Pakiusapan ang mamamayan na gawing gabi o sa weekend ang panonood ng Netflix at iba pang video-streaming para mailaan ang kailangang bandwidth sa edukasyon sa buong maghapon. Gabayan ng mga magulang ang kanilang mga anak upang maprotektahan sila sa online sexual abuse and exploitation (OSEAC). Ilan lamang ito sa mga suhestiyon upang matanaw natin ngayon pa lamang ang bagong normal sa edukasyon.

Nakikipaglaban tayo. Nakikipagbuno tayo sa Covid-19, kay kamatayan at sa anumang maaaring kahihinatnan natin. Sa unang lebel ang labang ito’y personal. Nasa atin kung tayo’y magpapasyang makiisa o hindi. Kailangan nating magtulungan at umiisip lagi ng paraan kung paano magugupo ang pandemyang ito. Huwag po tayong sumuko.

Bantayan din nating lahat na sa kabila ng pandemyang ito, isinusulong ng iilan ang kanilang masasamang balak, kahit nasa pamahalaan pa sila o saan mang sektor ng ating lipunan.

Kung ang buong lipunan ay makikiisa, hindi natin kailangang sumuko o huminto. Umasa tayo at manalig na sa kabila ng lahat kapag natapos ang krisis na ito, nakatindig tayong mas malakas at mas handa sa susunod pang mga hamon bukas at sa marami pang bukas.

 

 

 

 

 

 

Ang mga aklat sa aking pagkamulat

Samakatuwid, ang layunin ng gawaing pagbabasa sa ating kurikulum ay hindi lamang gawing makatao ang kabataang Filipino—ang pagbabasa, higit sa anupaman, ay nakatuon dapat na gawing maka-Filipino ang kabataang Filipino.

– Bienvenido Lumbera (salin mula sa Ingles)

Handa ba tayo sa lahat ng mangyayari kapag ang maralitang mamamayan ay namulat at nagkamit ng tunay na literasi?

– Maria Luisa C. Doronila (salin sa Filipino ni Carolina S. Malay)

Ang gawi at bisa ng pagbabasa

Lagi’t laging uhaw ang ating isip sa kaalaman, sa mga bago at sa mga dating ideya at sa namamayagpag na pagtuklas ng maraming palaisip, iskolar, siyentipiko, at manunulat. Parang espongha ang ating isip na handang tumanggap at lumikom ng dagsa-dagsang impormasyon. Para itong memory drive ng computer na naghihintay pag-imbakan ng samutsaring mensahe at datos. Katumbas nito ang kahalagahan ng karanasan na sumasalikop ng bawat damdamin, pagpapahalaga, at pananaw na pinagdaraanan ng bawat tao sa bawat yugto ng kanyang buhay. Ano ang kinalaman nito sa pagbabasa? Ano ang bisa ng pagbabasa ng 100 aklat o higit pa para sa isang indibidwal at sa lipunang kanyang ginagalawan? Paano tayo hinuhubog ng mga aklat na binasa natin?

Sa isang banda, gusto kong maging personal at interpersonal ang koleksyong ito na aakay sa mambabasa sa mundo ng pagtuklas, pagtatanong, pagkritika, pagkamulat, at pagkilos. Personal dahil bunga ito ng mahabang panahon ng pagbabasa ko bilang mag-aaral, guro, at iskolar sa loob ng humigit-kumulang 30 taon, simula noong dekada 80 hanggang sa kasalukuyan.

Nakapook ang pagbabasa ko sa interseksyon ng apat na lunsaran: sa kahingian ng edukasyon, interes o hilig sa buhay, rekomendasyon ng ibang tao’t institusyon ng media/kulturang popular, at ang huli’y ayon sa sariling adhika’t adbokasiya sa buhay.

Marami sa atin ang napipilitang magbasa dahil itinatakda ito ng paaralan, ng kurikulum, o ng buong sistema ng edukasyon. Nakaprograma ang listahan ng mga aklat mula grade 1 hanggang 4th year college. Marami sa mga ito ay sipi mula sa mahahabang obra na inilagay sa mga textbook natin sa wika at panitikan sa Filipino o Ingles. Sasabihin ng mga historyador ng kaalaman, binabasa ang mga ito dahil kanonisadong mga aklat ito. Tinatawag na kanon (canon) ang akdang nagwagi sa patimpalak o kinilala ng mga kritiko at iskolar, nagkaroon ng kahalagahang historikal at sosyo-kultural, madalas pag-aralan at pagdebatihan sa loob at labas ng akademya, at naging muhon at pananda ng mga sumunod pang akda. Sumatotal, ang sirkulasyon at reproduksyon ng ganitong pagkilala sa isang akda ay nangyayari sa loob ng paaralan, nakasulat sa mga silabus, at nakalimbag sa aklat-antolohiya at textbook. Isang halimbawa ng kanon ang dalawang nobelang sinulat ni Jose Rizal na nagbigay-daan sa pagka-imortal at walang hanggang impluwensiya nito sa kamalayan ng mga estudyanteng pumapaloob sa sistema ng ating edukasyon. ‘Ika nga’y walang sinumang estudyanteng Filipino ang makakatakas na basahin ang dalawang nobelang ito.

Sa labas ng ganitong sistema ng literasi o programa ng pagbabasa sa loob ng klasrum, nariyan din ang sariling interes at hilig sa iba’t ibang paksa para maglibang at mamangha sa bagong mapupulot na kaalaman tulad ng astronomy, culinary arts, detective fiction, book of facts, komiks, handicrafts, fairy tales, at kung ano-ano pa.

Isama pati ang ibabahaging aklat ng iyong kaibigan tuwing kaarawan mo o ang ipapamanang antigong aklat ng iyong magulang, lolo’t lola at kung sino-sino pa sa iyong komunidad. Kabilang din dito ang ibinebentang aklat na may adaptasyon sa pelikula, telebisyon, at iba pang media. Nagiging de-kahong komoditi ang aklat na galing sa ibang bansa dahil sa komersyalisasyon at gahum ng kulturang popular na ibinubuhos sa maraming sikat na bookstore sa buong bansa.

Ang iba nama’y nagbabasa dahil sa ginagawa nilang pananaliksik o batay sa kalakaran ng kanilang hanapbuhay bilang manunulat, journalist, at editor. Ang huling kategorya ay batay sa adbokasiya sa buhay. Nagsisilbing inspirasyon ang mga aklat na kanilang binabasa para sa kanilang kamulatan at pakikisangkot sa lipunan.

Sa wari ko’y nagbasa’t nagbabasa tayo ayon sa isa o sa lahat ng dahilang nabanggit. Sa koleksyong ito, pinili ko ang mga aklat na sinulat ng mga Filipino at nasusulat sa wikang Filipino at Ingles. Ito kasi ang mga aklat na may akses ako at ito ang dalawang wikangnamulatan kong gamitin dulot ng polisiyang bilingual sa ating sistema ng edukasyon. Alam kong maraming mahuhusay na aklat sa iba’t ibang wika sa ating bansa, ngunit hayaan nating pag-aralan at tipunin ito ng iba pang akademiko sa bansa. Pasasaan ba’t lalabas din sa darating na hinaharap ang isang antolohiya na kakatawanin ang 100 o 1,000 aklat na sinulat ng mga Filipino mula sa lahat ng rehiyon sa Pilipinas. Ang sa akin tulad ng iba na mahilig maglista ng kanilang mga aklat na binasa, nais kong ibahagi sa ibang mambabasa at gustong magbasa hindi lamang ang titulo ng aklat kundi ang pagtatasa sa pangunahing ideya ng aklat, ang layunin nitong inilalatag, ang kongklusyong ipinapalagay o pinapatunayan, at ang iniiwan nitong mensahe na sinuri at binuod ng inyong lingkod. Kumbaga ang inihahain ko’y parehong gabay at paanyaya sa mambabasa. Para itong “dagling-suri” ng mga aklat. Sa Ingles may tinatawag na blurb na inilalagay sa unahang mga pahina o madalas sa likod ng aklat. Karaniwang isinusulat ito ng mga kritiko, nagrebyu, at kapwa manunulat para hikayatin ang publiko na basahin ang aklat. Ang mga dagling suring ito’y bitin ‘ika nga dahil intensyonal ito upang ang mambabasa ang tuluyang magbasa sa kabuuan ng aklat.

Sa kabilang banda, gusto kong maging talambuhay ito ng nagbasa o sinumang mambabasa bilang isang indibidwal na ginusto, niyakag, o pinilit magbasa at nahirati sa kritikal na pagtatanongtanong matapos magbasa. Ano ang kasunod ng pagbabasa Siyempre, hindi ko ito masasagot para sa inyo dahil kayong mambabasa ang makakaturapo ng mga sagot sa inyong sariling pagkamalay at paglalakbay sa iba’t ibang aklat na inyong babasahin.

Gusto kong punan ang guwang ng pagbasa at pagkilos at iparating ang mensahe na ang mambabasa ang siyang magbubukas ng kanyang sariling pinto upang lakbayin ang sarili niyang destinasyon sa lipunang kanyang ginagalawan at sa mundo (o mga mundong) kanyang tutuklasin.

Hindi lamang simpleng pagtangkilik ng aklat ang pagbabasa. Maaaring maghalukay, sumisid, magpaluwal, at magpahupa ng emosyon—saya, lungkot, pag-ibig, galit, tagumpay, kabiguan, at marami pang iba—ang mga binabasa nating aklat. Sa salitang Griyego, katharsis ang tawag sa ganitong proseso. Maaaring sa proseso ng pagbabasa haharapin natin ang katotohanang pinagwawagwagan, ibinubuyangyang, iginagayak, inilalako, ipinapabatid, o ipinapadama ng mga manunulat. Maaaring totoo ito sa isang anggulo, batay sa ating obserbasyon, karanasan, pagninilaynilay, at pagkamulat. Posible ring pasisinungalingan nito ang matagal na nating aakalaing totoo. Anu’t anupaman, nagbabasa tayo dahil may dahilan, ginusto natin o hindi. Anu’t anupaman, may maiiwang bisa o dating ang mga aklat na ito sa ating isipan, damdamin, at karanasan. Kasa-kasama natin ang mga ito sa ating pakikipagsapalaran sa buhay. Kasiping natin ang mga ito sa paglikha ng desisyon at paiiraling paninindigan. Katuwang natin ang mga ito sa ating pangangarap, paghalakhak, pag-iyak, pagmamahal, pagpapakalma ng sarili sa maraming suliranin at alalahanin sa buhay, at sa ating pag-unawa na higit pa sa pagtangkilik at pag-intindi ng ating binabasang aklat ay nababago nito—malay man tayo o hindi—ang ating kamalayan at pananaw sa mundo. Ano man ang katuturan ng pagbabasa ng aklat, nasa mambabasa na ang karugtong ng kuwento, nasa kanya ang lilikhaing realidad, nasa kanya ang imahinasyong kikiliti ng kanyang pagkatao, nasa kanyang isipan ang magpapaningas ng liwanag sa madilim na pasilyo, nasa kanya ang walang katapusang posibilidad.

Ang mga aklat bilang pagtatalambuhay

Sabi ng marami, isang matalik na kaibigan ang aklat. Katunayan, ganitong mensahe rin ang bungad ng editor ng 501 Must-Read Books (2006) na naglalaman ng listahan ng rekomendadong mga aklat para sa madla (o sa pinapatungkulang mambabasa na may pambili ng libro) mula sa iba’t ibang larangan na sinulat ng iba’t ibangmanunulat mula sa iba’t ibang p anig ng mundo. Iyon nga lang hindi pa kasali rito ang isa man lang aklat na Filipino. Gayunpaman, mayroon din tayong mga aklat na naging matalik at magiging matalik nating kaibigan, baka nga maging kaaway pa’t maaari nating kamuhian. Subalit ang mga aklat na tumanim sa ating kamalayan at pagkatao ano man ang damdamin natin sa mga ito ang mag-iiwan ng pangmatagalang epekto sa ating pagkatao. Kung kaya’t sasabihin kong ang 100 aklat na naririto’y tala ng aking pakikipamuhay sa mundo ng pagbabasa. Sa madaling sabi’y nabuo ang talang ito sa kababasa ko ng mga aklat sa nakalipas na mga taon. Parang naging kalaro ko ang mga ito dahil kinulit nito ang imahinasyon ko. Sa tulong ng aking ina, binasa ko ang ABAKADA na nabibili noon sa isang sikat na bookstore sa Recto hanggang namalayan kong lagpas “ba-be-bi-bo-bu” na ang antas ng aking pagbasa at komprehensyon. Kinabisado ko ang mga textbook sa Science, MAPE, at History mula grade 2 hanggang grade 6 dahil alam kong paulit-ulit naman ang mga aralin dito. Kung kaya’t biniyayaan ako ng mga iskor na 100 sa periodical test, dumami ang mga kaibigan kong nagpapaturo sa akin, at lagi akong nasa honor roll simula noon. Dumating ang Funny Comics na kinahiligan kong basahin at pinanood ko ang Batibot at Sesame Street. Ito ang mga naging teaching assistant ni Nanay sa pagtuturo ng Filipino at Ingles sa bahay. Pinahiram sa akin ng aking tiya ang kanyang Basic Language textbook na nagmula pa sa Estados Unidos noong ako’y nasa grade 4 at dito nahasa nang husto ang aking Ingles. Inubos ko ang lahat ng Hardy Boys series sa aming silid-aklatan sa paaralan. Sa hayskul naman nagpatuloy ang pagbabasa ko sa iba’t ibang akda tulad ng mga tula ng mga makatang Tagalog, mga romance novellete sa Filipino, ang walang kamatayang Ibong Adarna, Florante at Laura, Noli Me Tangere, at El Filibusterismo, at ang napulot kong Stranger on a Bridge ni James B. Donovan pati ang madalas kong hiramin sa aming public library sa Dasmariñas, Cavite—ang The Day of the Jackal, The Odessa File, The Fourth Protocol, at The Devil’s Alternative na sinulat lahat ni Frederick Forsyth. Idagdag pa riyan ang mga nobela ni F. Sionil Jose na The Pretenders at Mass na nagpamulat sa akin sa katayuan ng isang intelektuwal sa lipunang pinaghaharian ng iilang nasa kapangyarihan.

Nang pumasok ako sa kolehiyo at napadpad sa mundo ng pilosopiya, mas lalong lumawak ang listahan ko dahil halos lahat ng mga sinulat ng mga pilosopo mula kay Plato hanggang kay Foucault ay nabasa ko. Wala kaming lusot, ang siste’y requirement kasi. Naging kasabihan nga: read or perish! Tatlong beses kong binasa ang mga aklat sa pilosopiya bago ko naintindihan ang pinagsasabi ng mga pilosopo dahil mahirap talagang unawain ang mga ito. Naging paborito ko rin ang The 7 Habits of Highly Effective People ni Stephen Covey, Built to Last nina James Collins at Jerry Poras, atang The Brief History of Time ni Stephen Hawking. Naalala ko nang ako’y minsan napadpad sa UP Diliman, nasa 1st year college pa ako noon, napasama ako sa isang Christian youth group at wala kaming ginawa kundi basahin ang Bible at magnilay-nilay tungkol dito. Minsan darating ang pagkakataon na mababasa mo ang isang aklat dahil pinili ka ng pagkakataon. Kaya habang namimilosopiya ako noon sa Kolehiyo ng San Beda, nag-a-Hallelujah naman ako sa Diliman. Tila ironiya ang karanasang ito. Kung kayo naman ang magtatala ng 100 aklat, anong kuwentongbuhay ang nakaipit at nakasingit sa mga pahina ng inyong karanasan sa pagbabasa?

Pagbabalik-bayan ng isip

Sa pagpasok ko sa graduate at post-graduate school sa Unibersidad ng Pilipinas, namulat ako sa mga aklat na sinulat ng mga Filipinong iskolar sa larangan ng agham panlipunan, humanidades, at pilosopiya. Siguro kung mauumpisahan ng kabataan na basahin ang mga ito, lalong lalalim ang pagtingin nila sa kanilang sarili bilang Filipino at bilang mamamayan ng ating  bansa. Kumbaga hindi lamang programang literasi kundi programang pagkamamamayan batay sa mga akdang babasahin (citizenship program through reading) mula elementarya hanggang kolehiyo na manggagaling sa iba’t ibang larangan ng kaalaman. Maganda sana na ang babasahin sa isang espesyalisado’t mataas na antas ng pag-aaral tulad ng Philippine Studies ay ibababa, ipapakilala, at ipapabasa sa mga mag-aaral sa publiko’t pribadong paaralan. Ano kayang himagsikang pangkaisipan ang lilikhain nito?

Mula sa pagkalublob ko sa maraming aklat, ideolohiya ng texto’t manunulat na banyaga, malalalim na pilosopiya, at matatayog na sining at kultura ng ibang bansa at mamamayan, umigting ang pangangailangan at pagnanasang magbalik-bayan ang isip ko. Ito ang naikintal sa akin ng programang MA at PhD Philippine Studies sa UP, na sa tingin ko’t aaminin kong huli na para sa mag-aaral na nasa edad 20 pataas. Subalit huli ma’t magaling, nakakahabol din.

Sa puntong ito kinilala ko nang husto ang aking sarili, binalikan muli ang ating kasaysayan, binasa ang ating panitikan, inusisa ang ating kultura at lipunan, at nagtanong nang nagtanong. Ang ilang tanong ko na di nasasagot ng pilosopiya ng Kanluran ay unti-unting nasasagot ng mga aklat na ito. Tunay ngang hindi lahat ng tanong ay masasagot ngunit kailangan pa ring itanong ang mga ito upang makahanap ng kasagutan sa marami pang paraan at pagkakataon. Mga tanong ito tulad ng:

• Sino ang P/Filipino?
• Ano ang sining at para kanino ito?
• Bakit mahalaga ang multikulturalismo at multilingualismo?
• Ano ang epekto ng kolonyalismo at neokolonyalismo sa ating kultura at lipunan?
• Bakit tumitindi ang krisis at suliranin ng lipunang Filipino?
• Sino ang “masa” at “elite” sa lipunan at paano nila nililikha ang kanilang katauhan at kamalayan?
• Ano ang nangyari noong dekada 70, sa panahon ng Rebolusyong EDSA, at ang mga sumunod na pangyayaring humubog sa kasalukuyang takbo ng ating pamahalaan at lipunan?
• Ano ang karanasan ng bata at kabataang Filipino sa gitna ng komersyalismo at kulturang popular?
• Bakit mahirap ang maraming Filipino? Saan nagmumula angkahirapang ito? Sa anong kontexto ito susuriin at paano ito susolusyonan?
• Paano maging manunulat?
• Ano ang mapagpalayang edukasyon?
• Ano ang epekto ng media at Internet sa pakikipagkapwa at ugnayan ng kabataan sa ibang mamamayan?
• Ano ang tungkulin ng mamamayan sa kanyang bayan/bansa?
• Bakit mapamahiin ang mga Pinoy?
• Bakit maka-Ingles at kolonyal mag-isip ang mga tinedyer?
• Paano bumagsak ang Rebolusyong 1896 at ang unang republika ng mga rebolusyonaryo?
• Bakit mahina ang siyensya at teknolohiya sa bansa?
• Bakit talamak ang korapsyon sa pamahalaan? Ito ba’y kalakaran ng mga nasa poder o kulturang nananalaytay sa ating lipunan?
• Ano ang konsepto at praktika natin ng pag-unlad? Uunlad pa ba ang ating bansa? Kailan at paano?

Hindi lang isang tanong sa bawat aklat ang mabubuo natin, maaaring isandaan, isanlibo’t walang katapusan. Madalas ang laboratoryo at experimentasyon sa masusi’t kritikal na tanong ay hindi nagaganap sa loob ng klasrum sa maraming pagkakataon. Ngunit mangyayari ito sa mabusisi, masusi, at mapanuring pagbabasa kahit saan man tayo naroroon. Kung maitatanong natin ito sa ating mga sarili, nagbabalik-bayan ang isip natin. Nagbabalikbayan tayo dahil paksang Filipino ang binabasa natin, Filipinong akda ang binabasa natin, at maka-Filipinong pananaw ang mamamayagpag sa mga akdang sinulat/nakasulat sa anumang wika sa loob at labas ng ating bansa. Kung mangyayari ito, ang himagsikang pangkaisipan ang mananaig sa ating kamalayan at magiging gabay sa pagbabago’t pagkilos. Sabi nga ni Henry David Thoreau:

Ang anumang nasimulan sa pagbabasa ay kailangang tapusin sa pagkilos.

Karugtong ng aking pagkilos ang matimbang ding tungkuling magsulat nang magsulat. Paalala nga ni Salman Rushdie:

Isang bersyon ng ating daigdig ang aklat. Kung ayaw mo nito, maaaring isantabi mo, o di kaya’y lumikha ka ng panibago.

— mula sa Introduksyon ng aklat na 100 Aklat sa Aking Pagkamulat: Pagbasa, Dagling-suri at Paanyaya, (Nuncio, R. 2011. Quezon City: C&E Publishing, Inc.)

Kung ang akademya ay isang nobela

Ang papel na ito ay tungkol sa paralelismo at interseksyon ng nobela at akademya. Tungkol ito sa produksyon ng kaalaman sa akademya at kung paano magagamit ang mga salik ng nobela upang bigyang-larawan ang imahinasyon, determinasyon, pagsulat, at publikasyon sa mundo ng panitikan at iskolarsyip.

…

Mga elemento ng nobela bilang lente sa produksyon ng kaalaman at sining sa akademya

Mayroong pitong elemento ang nobela—tema, banghay (plot), tauhan, tunggalian, tagpuan, puntodebista, at istilo. Ginamit ang mga elementong ito para tukuyin ang hikayat at sigasig sa paglikha, pagkatha, at pagsulat sa akademya.

Tema—tama ba ang temang kinapapalooban ko?

Ang tema sa puntong ito’y tutukuyin bilang bisyon ng akademya tungo sa konstruksyon at produksyon ng kaalaman. Ano ang gumagabay na pilosopiya sa unibersidad o kolehiyo bilang institusyon ng pananaliksik? Paano tinatrato ng mga institusyong ito ang kahalagahan ng paglikha, pagkatha, at pagsulat? May tatlong pangkalahatang tema ang produksyon ng kaalaman sa Pilipinas: panlipunang realismo, neoliberalismo, at eklektisismo. Sa ganitong pananaw-mundo at kaligiran nagiging malaya o istrikto ang paglikha ng kaalaman. Ito rin ang magiging daan kung ang isang manunulat o iskolar ay malay sa puno’t dulo, prinsipyo, at paninindigan niya para makalikha ng bagong kaalaman.

…

Sa panlipunang realismo, relatibo ang kapangyarihan ng manunulat at iskolar dahil sa panahon ng krisis nahahati ang kanilang prayoridad, adhika, at pakikisangkot sa lipunan. Ang mga konserbatibong iskolar ay nanaising manahimik dahil sa pag-aalinlangan na maaaring makaapekto ang krisis sa kanilang ekonomikong posisyon at personal na interes. Ganoon din ang pananaw ng akademya dahil hati ang ideolohiya ng mga namamalakad sa mga unibersidad kapag may matinding krisis sa lipunan. Apat ang sektor ng akademya na nirerepresenta ng administrasyon, fakulti, mag-aaral, at alumni. Sa apat na iyan pinakaprogresibo ang nasa hanay ng mga mag-aaral at fakulti at dahil ang ibang nasa administrasyon ay fakulti rin, nakadepende sa dami ng progresibong administrador-fakulti ang magiging posisyong ideolohikal ng isang unibersidad. Minsan, may disclaimer na ang pahayag ng pagtutol o protesta ay galing lamang sa fakulti at mag-aaral kung masasaling ang politikal at ekonomikong interes ng unibersidad na salungat sa pahayag o protesta. Kapag pangmatagalan ang krisis, dito lumilitaw ang mga obra at saliksik na nagmumula sa mga kritikal at progresibong iskolar at alagad ng sining. Sa panlipunang realismo pinakamasidhi ang ekspresyon ng sining sa panahon ng krisis. Nakabuhol ang sining at maging iskolarsyip sa lipunang nasa yugto ng krisis at transpormasyon. Ang Golden Age of Philippine Cinema ay lumitaw sa panahon ng diktadurya. Ang indigenization movement sa agham panlipunan ay maingay na namayagpag sa panahon din ng Martial Law at sa malakas na hatak ng pulso ng antikolonyalismo sa panahon ng dekada 70 hanggang 80. Bilang protesta, politikal na reaksyon, o kritikal na tugon sa krisis panlipunan, di mabilang ang dami ng likhang-sining at iskolarsyip na umigpaw sa panahong iyon.

Sa neoliberalismo parehong malakas ang estado at akademya…Kabilang sa paglakas ng ekonomiya ang sektor ng edukasyon. Nakitaan ng potensyal na maging isang negosyo ang edukasyon at pamumuhunan sa akademya. Marami sa mga pribadong unibersidad ang nakaasa nang lubos sa binabayad na matrikula ng mga maykaya at mayayamang pamilya. Kaya’t napakalakas ng kompetisyon upang maging pangunahin at nangungunang unibersidad sa tulong ng Times Higher Education World University Ranking at ng QS World University Ranking. May istabilidad sa lipunan at nakikita itong positibong kondisyon ng akademya dahil sapat ang pumapasok na kita mula sa pamilyang may kakayahang magpaaral ng kanilang mga anak sa mga mamahaling pribadong unibersidad. Mahihinuha natin na habang tumataas ang bilang ng middle class, tumataas din ang bilang ng mga gustong mag-aral sa kolehiyo. Kung kaya’t may kontrol ang akademya sa pagpaplanong pinansiyal kung saan ilalagak ang kita sa pamumuhunan at kung anong gastusin ang may prayoridad. Dahil kailangang masustine at maipagpatuloy ang paglakas ng industriya at global na pamumuhunan, nakakiling ang itinatakdang produksyon ng kaalaman sa Science, Technology, Engineering at Math o (STEM). Apektado nito ang kurikulum, ang dami ng kukuning mga estudyante na nakatarget paborable sa mga kursong STEM, ang pagsasanay ng mga guro at ang kabuuang regulasyon sa saliksik at publikasyon. Dahil itinuturing na isang sektor sa malayang merkado diumano ang akademya, ang pamumuhunan sa edukasyon ay kailangang nakatali sa epektibong pamamalakad ng produksyon ng kaalaman bukod pa sa iba pang salik na sinusukat upang maituring na isa sa pinakamahusay na unibersidad. Kailangang pataasin ang ranggo at posisyon ng mga ito sa global na komunidad ng mga unibersidad na tinitingnan at ginagamit na batayan ng mga mag-aaral at lalo na ng mga magulang upang piliin ang isang world class university. Mahalagang unique selling proposition ito dahil kapag nagtapos na ang isang mag-aaral may competitive advantage ang mga tapos sa world class university upang makahanap ng trabaho. Diyan umiikot ang komersyo ng edukasyon.

Isa sa matinding epekto ng komersyalisasyon ng edukasyon ay ang pagturing sa kalidad at dami ng publikasyon na itinatakda ng mga internasyonal na journal indexing firm tulad ng Scopus at ISI Thompson Reuters. Kalaunan, sinusukat ang kalidad at dami ng publikasyon batay sa mga limbag na pananaliksik o akdang pampanitikan sa mga Scopus at ISI indexed, abstracted and peer-reviewed journals. Subalit ang mga publikasyong ito’y malayo sa realidad ng mga tao. Nabawasan ang sigasig ng ibang iskolar at manunulat na gawin ang gusto nilang sining at akda dahil nakatali ang tenure at promotion sa dami at kalidad ng Scopus indexed articles na mapoprodyus nila. Nawawala ang kalayaan o kasarinlan sa malayang produksyon ng kaalaman sa akademya. Dito nagiging mahina ang mga manunulat at iskolar dahil nakatingala sila sa insentibo kapalit ng publikasyon sa Scopus indexed journals. Kailangan diumano ito para sumabay sa kompetisyon ng mga unibersidad sa global na antas. Maraming fakulti ang tumatahak sa ganitong direksyon at nabibiyayaan ng insentibo kasabay ng pagtaas ng bilang ng kanilang publikasyon at ranggo sa research productivity ng mga unibersidad. Subalit nauuwi sa homogeneity ang kalidad at dami ng saliksik. Wala nang diversidad dahil nagkakaroon ng marhinalisasyon sa ibang akda at saliksik na hindi kasama sa prayoridad at malabong mailimbag sa Scopus indexed journals. Pinakamatindi ang hagupit ng epekto nito sa mga disiplinang nasa Humanidades kung kaya’t kalauna’y naging isang matinding krisis ito para sa mga malikhaing manunulat, mga nagsusulat sa Filipino, at mga iskolar ng sining at kultura. Isa pang epekto dahil sa pamamayagpag ng publikasyon sa journal ay ang pagliit ng bilang ng publikasyon ng mga iskolarling aklat.

Kung ang panlipunang realismo’y nakatuon sa sentralidad ng panlipunang krisis at ang neoliberalismo naman ay nakatuon sa komodipikasyon ng akademya, ang eklektisismo naman ay inaasahang nakapokus sa sentralidad ng maraming alagad ng sining, iskolar, intelektuwal, manlilikha bilang indibidwal, kolektibo, at malayang prodyuser ng kaalaman. Nasa isip ko rito ang popular na kasabihang pinasikat ni Mao Tse Tung—let a thousand flowers bloom. May krisis man o wala ang lipunan, pribado o publiko ang unibersidad, kailangang may panlipunang pagkilos at dedikasyon ang sinumang iskolar na lumikha sang-ayon at alinsunod sa malaya niyang pagpili at paglikha. Huwag sanang minamaliit halimbawa ang akda ng makata sa isang unibersidad na humahabol sa university world ranking. Dili kaya’y iwasang puluang walang patutunguhan, magastos o impraktikal ang ilang beses na pagsubok at pagkabigo ng isang imbentor o scientist na tumuklas ng kanyang imbensiyon sa anumang larangan ng agham. Ano ang implikasyon nito sa atin? Kailangang ibalik ang tinig at kapangyarihan sa manlilikha. Hindi ko sinasabing ang eklektisismong pananaw ang pinakapaborableng kondisyon at sitwasyon sa akademya. Kadalasan naman ay may panlipunang tugon, sipat, at kritika ang anumang produksyon ng kaalaman at realidad din naman na malaki ang pagtitimbang at pagtatayang ginagawa ng akademya para maglaan ng budget sa saliksik at inobasyon. May kasarinlan din ang mga administrador ng mga unibersidad. Subalit huwag sanang paboran lamang ang isa o alinmang ispesipikong uri ng saliksik at gawain sa akademya ng dahil sa kita o sa world ranking. Sa malaya’t maraming paglahok ng manunulat at iskolar sa produksyon ng kaalaman na nabibiyaan ng pantay at sapat na insentibo, resorses, suporta, at tiwala, hindi naman malayong sa darating na panahon kikilalanin ang isang unibersidad sa mga nagawa nito sa lipunan, bansa, at global na komunidad. Hindi ito minamadali, bagkus kailangang patatagin ang kompiyensa ng lahat ng iskolar at manunulat na lahat sila’y mahalaga at may magagawa batay sa kanilang kinabibilangang larangan at sa nililikha nilang ambag sa iskolarsyip at saliksik. Ang kasarinlan ang pinakamahalagang sangkap para lumikha nang malaya at mangarap ng mga posibilidad.

[Sipi ito mula sa aklat na: Nuncio, R. (2019). Ang kritika ay pagsusuri na/ng may sinasabi. Manila: DLSU Publishing House, pp. 251/256-262.]

Nasa papel din ang pagtalakay sa sumusunod:

Banghay—plotting ganyan at ganito ang ikot ng danas mo 

Tauhan—tao, tao po!

Tunggalian—kulitan, alitan, talaban, at dambuhalang pakikipagtunggali

Tagpuan—kung saan-saan maaaring mapadpad

Puntodebista—kung gaano ka kalayo at kalapit sa pagsipat mo

Istilo mo, ikaw mismo

Pagbubura ng mga pagitan sa pagitan: Rebyu ng Between Homeland and the Diaspora: The Politics of Theorizing Filipino and Filipino American Identities ni S. Lily Mendoza

(Nalathala sa  Nuncio, R. (2010). Pagbubura ng mga Pagitan sa Pagitan (Rebyu ng Between Homeland and the Diaspora: The Politics of Theorizing Filipino and Filipino American Identities). MALAY, 20(2). Retrieved October 31, 2015, fromhttp://ejournals.ph/index.php?journal=malay&page=article&op=view&path%5B%5D=680&path%5B%5D=715)

Rebyu ni Rhod V. Nuncio, PhD

Lubhang kahanga-hanga ang aklat ni S. Lily Mendoza na tumangkang tumahi sa dalawang mundo ng pagteteorya at praktika sa teorya ng kaakuhan ng mga Filipino at Fil-Am. Sa humigit-kumulang na 270 pahinang Between Homeland and the Diaspora: The Politics of Theorizing Filipino and Filipino American Identities binigyang diin ng awtor ang pagtawid at pakikipagtalastasan sa kanyang sarili, kapwa Fil-Am, kapwa-Filipino, at kapwa-teorista upang bunuiin ang problematikong landas na humihiwalay sa bansa at sa diaspora.

Magaang na basahin ang aklat lalo’t higit kung bihasa ang mambabasa sa diskurso ng “indigenization movement” sa akademya at nakasunod sa tila saliw ng tugtuging-wika ng pagteteorya. Ang aklat ay may lalim at talas ng pangangatwiran na mababasa rin naman sa di-masyadong madaling basahing mga aklat ni E. San Juan, may lawak at kislap ng detalye na umiikot din naman sa mga aklat nina Vicente Rafael at Reynaldo Ileto, at may natatanging orihinalidad para sa larang ng pagteteorya tulad ng mga pagtatangka nina Resil Mojares, Isagani Cruz at Bienvenido Lumbera.

Nahahati sa dalawang bahagi at walong kabanata ang aklat. Ang unang bahagi ay nakatulay sa Prologue at ang ikalawang bahagi ang walong kabanata ng aklat. Sa Prologue ng awtor nakasentro ang pagpoposisyon/pagpopook sa personal/autobiograpikal na salaysay tungkol sa dahilan at motibasyon sa riserts at hangaring matapos ang aklat. Sa kalaunan, sabay sa pagsulat ng persona ng risertser/awtor naisulat din niya ang “biograpiya ng kanyang texto” – ang buhay at talambuhay ng kanyang pagteteorya/teorya at pagsulat/sinulat. Sa bahaging ito isinawalat ng awtor ang “ako” bilang pananda at puntodebista sa pagsulat: “Knowing the story behind a work then gives us a sense of its larger significance for the author, thereby affording us a context within which to interpret its meaning and find appreciation for the extra-discursive elements that occasioned its genesis in the first place (p. xiv).”

Sa unang kabanata inilugar niya ang agam-agam at puna sa gahum ng Teorya sa Kanluran, lalong-lalo na ang dominante ngayong postrakturalismo/postmodernismo/ postkolonyalismo. Isang sentral na usapin sa aklat ang politika ng kaakuhan (identity politics) ng Fil-Am at ang laging nakatambad na isyu ng wika – iyon nga lang, hinagilap muna ng awtor ang wika ng teorya para dalumatin ang kaakuhan nila (na ang awtor ay isa rin namang Fil-Am). Ang limitasyon ng terminong “Fil-Am” batay sa pagsusuri sa aklat ay nakasentro sa mga intelektuwal/iskolar na Fil-Am – silang mga nakabase sa iba’t ibang unibersidad sa Estados Unidos.

Sa ikalawa, ikatlo hanggang sa ikaapat na kabanata, pinalawig ng awtor ang isyu ng pagsasaling-wika/teorya. Sa isang banda ang postrukturalismo at sa kabilang banda naman ang postkolonyalismong may bahid na makaFilipino (indigenization discourse). Pahapyaw na binagtas ang pagpasok ng Sikolohiyang Pilipino (SP) sa Estados Unidos na dala-dala mismo ng tagapagtaguyod nito na si Virgilio Enriquez nang nakapagturo siya roon. Nagpawindang sa maraming iskolar na Fil-Am ang dalang hatid ng dekolonisasyon ng SP, bilang postkolonyal na diskurso ayon sa awtor. Ang hugis at anyo ng pagsasalin (o pagpapalitang-wika) ay ganito:

…I propose that a translation is needed, one conducted by a dual-sited reader or intepreter, that is, preferably, a benificiary of both the contributions of deconstructive critical theory and of indigenous theorizing; as well, by one who understands the inner dynamics and imperatives of both discourses. As one uniquely positioned in the interstices of these discourses (between the homeland and the diaspora and between both traditions in theorizing), and as one whose ongoing decolonization process and personal transformation is to be credited equally to both the project of indigenization as well as the challenge of postructuralism…(p. 20)

Sa ikalima’t ikaanim na kabanata, binalikan ng awtor ang diskurso ng SP ni Virgilio Enriquez, Pantayong Pananaw (PtP) ni Zeus Salazar at Pilipinolohiya (PnL) ni Prospero Covar. Tatlong dambuhalang diskurso ito ng indigenization movement na nagsimula lahat sa Unibersidad ng Pilipinas-Diliman. Kung gusto ng mambabasa na basahin at suriin muli ang kilusang intelektuwal na ito, mahusay na sekondaryang aklat ang kay Mendoza. Maganda ring natukoy sa bahaging ito ang pagkakaroon ng mga balikbayang intelektwal tulad ni Jorge Intal at iba pang nauna at sumunod sa kanya, na naudyukang bumalik sa Pilipinas upang tuklusin at damhin muli ang pagiging Pinoy sa hinihirayang lupain. Gayonpaman hindi maiiwasan ang pagkakaroon ng “culture shock” sa pagbabalik-bayan. Maaaring negatibo ang pagtingin sa Pilipinas at mga Pilipino ng mga Fil-Am dahil sa lenteng dayuhan ang bitbit o maaaring positibo naman sa isang banda. Subalit, mas nakararami ang nadidis-ilusyon.

Sa ikapitong kabanata, binigyang-diin muli ang ilang teoretikal na suliranin sa pagsasaling-wika/teorya sa pagitan ng bansa at diaspora. Ayon sa awtor may referensiya lagi sa diskurso ng bayan, lalo’t higit pa sa layuning pagkakasarinlan ng talastasan ngunit nakikipagtalastasan din naman sa labas. Aniya: “Sikolohiyang Pilipino, along with Pilipinolohiya and Pantayang Pananaw argued that if Filipinos themselves were to create a society of Filipinos, by Filipinos and for Filipinos, they must learn to forge their own vision of the future and look to their own resources and history in seeking national (trans)formation. (p. 213, ang diin ay mula sa awtor). Sa proyekto ni Mendoza, kailangang maisama sa talastasang-bayang ito ang nanggagaling din sa diaspora. Mayroon kasing tendensiyang maging sarado at esensyalistiko ang anumang makabayang diskurso tulad ng pinasimulan ng indigenization movement. Sa interbensyon ni Mendoza:

What is hoped for…is opening to even livelier and engaging debates and conversations between and among scholars from the two discrusive locations as well as across the current cultural fivide between Filipino and Filipno American indigenists, on the one hand, and their poststructuralist counterparts, on the other (p. 231).

Ang ikawalong kabanata’y paglalagom at kongklusyon ng pag-aaral. Ang ganitong pag-aaral ni Mendoza ay pagtatangkang pagbubura sa mga pagitan. Sa rebyung ito, ilulugar na mas dominante ang salitang pagitan (between) dahil narito ang puntodebista ng teorista/tagapagtawid at ang wika (bilang teorya) upang pag-usapin ang dalawang diskurso – ang bansa at diaspora. Mas mahirap paniwalaan ang pagkakapantay-pantay ng dalawang diskurso (o ang dynamic equivalence translation sa p. 26) dahil problematiko rin naman ang anumang proyektong “pagsasalin”. Laging nananaig ang frame ng wika/teoryang pinanggagalingan at kinakasangkapa’t pinapaloob lamang ang diskursong tinutukoy na isalin (diaspora sa bansa). Sa rebyung ito, nakita’t nabasa ang pagiging mapaniil ng “pagitan”. Ito kasi ang humihiwalay sa dalawang mundo, sa dalawang realidad na laksa-laksang sinabuyan ng pagkakaiba – wika, pook, etnisidad, gender, ideolohiya, uri, pagsipat, adhika at marami pang iba. Sa katunayan, ito ang kailangang bunuin ng awtor: kung sa paanong paraan nagiging posibilidad ang komunikasyon at pagsasalin gayong napalaki’t napakalawak ng “pagitan”. Gayong panimula pa lamang naman ang ginawang pagtatangka, maraming teoretikal at praktikal na implikasyon ang binuksang diskurso ng aklat. Sa pagbubura kasi ng pagitan, posibleng kailangang magbalikbayan ang mga intelektuwal na iskolar at mangibang-bayan naman ang nasa bansa. Subalit, ibang diskurso naman ang bubuksan nito at ibang mga pagitan din naman ang haharap sa tatawid at magtatangkang umalpas. Maganda ring isama sa susunod na pagtawid ang pagdalumat sa karansan at kamalayan ng mga ordinaryong Fil-Am, migranteng Filipino at mga OFW na hindi nakabase bilang mga intelektuwal sa mga unibersidad sa Estados Unidos. Ibang-iba rin siguro ang namamagitan sa kanila, sa pagitan ng Estados Unidos at Inang-Bayan. Hindi rin siyempre matatawaran ang ambag ni Mendoza dahil karagdagan ito at pag-iiba ng focus ito sa maraming pag-aaral sa diasporang Filipino na madalas na nakatuon sa agham panlipunan.

Sa mga aral sa teorya, madalas na mababasa natin ang talastasan lamang at lagi sa pagitan ng Amerika at Europa o sa pagitan ng Anglo-Saxon at Continental na pilosopiya. Nariyan ang debateng Habermas-Foucault, Rorty-Derrida, Giddens-Rorty, Chomsky-Derrida-Foucault. Sa aklat ni Mendoza, hinawan dito ang landas sa patuloy na debate (at nararapat na mamayagpag ito) sa pagitan ng mga iskolar na Fil-Am at mga iskolar sa bansa. Kailangan ito dahil sangkap ang debateng ito sa binubuong teorya o kritikang Filipino sa bansa. Gahum man ang “pagitan”, ipinagpapatuloy naman nito ang posibilidad ng talastasan dito at sa Estados Unidos at sa marami pang lupalop na tatawirin at lalakbayin ng kaisipang Filipino.

Entertainment Porn

Ang bagong opium ng mga tao’y hindi na ang relihiyon kung susundan natin ang babala ni Karl Marx kundi ang konsumerismo. Ang bawat kilos natin ngayon ay nakatali sa pagkonsumo. Wala nang libre sa ngayon. Kailangang bilhin ang lahat at may presyo ang bawat kibo’t galaw natin.  Sintomas ba ito na panghabang-buhay nang mananaig ang kapitalismo? Mayroon ba tayong makikitang alternatibo na papalit sa kahungkagan at sa kalabisan ng sistema ng paghahari ng kapital at kita? Lahat ng desisyon ng negosyo’t industriya ay nakatali sa kita. At dito tayo umiikot sa realidad na ito. Bigyan natin nang masusing kritika ang industriya ng entertainment sa pelikula at telebisyon.

Noong Nobyembre 17, 2013 nagsagawa ng forum ang Kolehiyo ng Malalayang Sining at Yuchengco Center ng De La Salle University sa pangunguna ni Dr. Trinidad Osteria at ng inyong lingkod. Naging paksa ng forum ang “Teleserye as a Vehicle for Social Transformation” at naging panauhing tagapagsalita sina Direk Joey Reyes ng TV5 at Ms. Suzette Doctolero na resident writer ng GMA7. Aminado ang dalawang mahusay na manunulat na ang telebisyon ay isang malaking negosyo. Lahat ay para sa kita at masusukat ang kuwenta at walang kuwenta ng script sa rating nito. Sabi ni Direk Joey nire-reinforce nito ang mga social values na ang intensiyon naman talaga ay lasingin tayo sa entertainment value at wala nang iba pa. Kasapakat din dito ang advertisement na nagbibigay ng imahe ng babae, lalaki, bakla o tomboy na idinidikta nila. Ito ang halimbawa ng values statement ng mga telenobela ayon kay Direk Joey: “mapalad ang nagdurusa,” “masama ang mayayaman,” “matiisin ang mahihirap.” Kasama pa dito ang pinapalutang ng mass media na paniniwalang ang babaeng maputi, sexy, mahaba ang buhok ay maganda. Ang lalaking maskulado’y ay lalaking-lalaki ang dating.  Subalit sabi ni Direk mas maraming beki sa gym ngayon. Hindi na totoong idiot box ang TV na ipinangangalandakan ng mga kritiko noon nang maimbento ito. Intelligent box ito dahil nagagawa nitong paikutin ang audience, pasunurin sa gusto’t mensaheng inihahatid nito ang mga tao at nagiging eskapismo at telebisyon para sa maraming gusto na lamang mangarap nang mangarap. Paumanhin subalit hindi TV ang idot, kundi ang audience nito. Sa totoo lang mas iboboto ng marami sa atin si Vice Ganda sa pagka-Senador sa 2016 kung tatakbo siya kaysa kay Teddy Casino o Danton Remoto. Dito pa lamang mapapatunayan na natin kung ano ang ginagawa ng TV sa uri ng pagpili na gagawin natin at sa uri ng pagpapahalaga mayroon tayo na hinulma at idinikta ng telebisyon sa isipan natin.

Karaniwang eksena sa telenobela ang nawawalang anak, napagpalit na sanggol sa hospital, paghahanap sa nawalay na asawa, anak o kung sino man siyang Herodes; sampalan, sabunutan at sigawan sa pagitan ng babaeng asawa at ng the other woman; face surgery o kung anumang milagro basta papalitan na ang end of contract nang artista; pagsabog left and right o di kaya’y mahuhulog ang kotse sa bangin subalit sa bandang huli mabubuhay ang karakter at maghihiganti. Sa panayam ni Suzette Doctolero na siyang sumulat ng mga sikat na telenobelang tulad ng Encantadia, Amaya, Indio, My Husband’s Lover (MHL), sinabi niyang may estruktura at formula ang mga soap opera. Subalit sinubukan niyang mag-eksperimento sa genre, setting, panahon, karakter upang maiba naman. Ang pinakakontrobersiyal niyang naisulat ay ang MHL dahil tinatalakay nito ang maselang paksa ng pag-iibigan ng mga bakla. Sabi niya’y nahirapan silang hanapan ng sponsors o ads ang palabas na ito. Akala rin niya’y hindi magki-click ang MHL sa mga manonood. Sa pagsusulat ng soap opera nakasalalay ang karera ng manunulat sa huli niyang naisulat ayon kay Ms. Doctolero. Dapat pumalo ito sa TV rating kung hindi’y baka wala ka nang trabaho kinabukasan. Patunay ito na hindi pa rin matatag ang profesyon ng creative writing sa media, lalong-lalo na sa telebisyon. Subalit kung malakas ang loob mo at wala kang hiya-hiya at kakayanin mo, bakit naman hindi magtatagumpay ang isang mahusay na manunulat. Naniniwala akong nasa manunulat pa rin ang pag-asa ng telenobela sa bansa. Sila ang tagahabi ng kuwento na magpapabago sa ating pananaw-mundo, pagpapahalaga at kaisipan. Relasyon ng kapangyarihan iyan sa mundo ng telebisyon. Siyempre dahil isang malaking negosyo, kailangang protektahan ang interes ng kompanya. May isa akong suhestiyon sa channel 2, 5 at 7. Bakit hindi ninyo gawing bahagi ng inyong Corporate Social Responsibility (CSR) ang magdevelop at gumawa ng telenobela na may kuwenta na magtataglay ng mensahe at magiging daluyan ng panlipunang pagbabago. Nakikita ko ang GMA News TV na gumagawa na nito. Subalit ang nasa isip ko’y ilagay ang mga programang ito sa primte time na mapapanood ng maraming tao. Huwag naman puro lamang kita at pagkukuwenta ng rating ang nasa isip ninyo. Mayroon din kayong pananagutan sa bayan! Gumawa kayo ng kuwento tungkol sa climate change, graft and corruption, human trafficking, child labor, internet addiction, science and technology, kasaysayan ng Pilipinas, at marami pang iba. Uulitin ko, pakilagay po ang mga palabas tungkol sa mga paksang nabanggit sa prime time. Kahit isa o dalawa na 30-minute program. Madalas kasi parang ‘sige na para masabing mayroon silang nagawang socially relevant na TV program’ inilalagay naman sa madaling araw o di kaya’y sa cable TV na halos sampu lang ang nanonood. Subalit hindi pa huli ang lahat magigising at magigising din ang TV networks sa pangangailangan ng ganitong dekalidad na palabas. Balikan ninyo ang inyong TV motto at sagutin ito—totoo nga bang para sa bayan o para lamang sa kita ang ginagawa ninyo? Huwag naman sanang hanggang “entertainment porn” (katumbas ito ng “poverty porn” naman ng indie films) lang ang kaya ninyong ipalabas!

Maligayang Pasko at Manigong Bagong Taon sa lahat! Espesyal na pagbati kay Mr. Dante “Klink” Ang at sa bumubuo ng Pinoy Periodiko. Mabuhay kayo!

(naisulat noong 12/24/13, unang lumabas sa pinoyperiodiko.com)

Iba’t ibang mukha ng nobelista

Kilalanin natin kung sino ang nobelista sa kanyang akda.

Ang nobelista bilang:

1.      Manlalakbay – dadalhin tayo sa maraming lugar – totoo o likha ng kanyang imahinasyon. Inilalarawan niya ang bawat detalye ng pook, kalikasan, karagatan, sa ilalim ng dagat, kalangitan at mga lokasyong hindi pa natin kayang maabot dahil lilikhain pa lamang ito sa hinaharap.

 2.      Tagatalambuhay ng lipunan (social biographer) – binibigyan niya ng buhay, kulay at boses ang mga taong naninirahan sa baryo, bayan at lungsod. Mula sa tindera sa kalye, mga batang naglalaro, mga profesyonal na nagmamadaling pumasok sa umaga hanggang sa mga obrerong buong araw na naghahanap-buhay. Nakatala sa kanyang nobela ang samut-saring taong ating nakakasalamuha. Kung hindi pa natin sila nakakasama, sa nobela makikilala natin sila.

 3.      Tagabuo ng puzzle – mahilig siyang mag-iwan ng tanong, clue at walang katapusang tanong at clue uli hanggang sa mabuo natin ang puzzle, ang sagot sa misteryo ng kuwento. Hahamunin niya ang ating sintido kumon, ang ating sapantaha, pagdududa, pag-aakala na sa bandang huli ng kuwento, papanatag ang ating mga loob at ang kutob at akala nati’y mapapalitan ng lohikal na kasagutan ng awtor.

  4.      Sikolohista (psychologist) – ilalantad niya sa ating mga mata ang nilalang na kakaibang kumilos at mag-isip. Ipapakilala niya ang salimuot ng ugali ng mga bida, kontrabida at iba pang tauhan. Isasama niya tayo sa panaginip ng mga tauhan, sa kailaliman ng kamalayan o konsensiya hanggang mapagtanto natin kung bakit ganoon siya mag-isip, kumilos, magsalita, manamit, magalit at matuwa. Epektibong daan ito kung matutuklasan din natin kung sino tayo sa mga tauhang nilikha niya sa nobela.

 5.      Historyador (historian) – magta-time travel tayo sa sinaunang panahon: panahon ng yelo, ng homo sapiens, ng pagbagsak ng atomic bomb sa Hiroshima, sa pagtakas ni Chiangkai Shek papuntang Formosa, sa pagkatalo ng mga Kano sa mga Vietcong, sa pagbubunyi sa EDSA, sa tsumani sa Phuket Thailand hanggang sa kasalukuyang panahon. Itinatambal ng nobelista ang kanyang mga tauhan sa mga historikal na pangyayari na maaaring limot na natin o di natin nabibigyan ng pagpapahalaga.

 6.      Komentarista – pupunahin niya ang katiwalian sa lipunan, ang mapang-aping uri sa lipunan, ang kawalan ng moralidad, ang pagyakap ng madla sa konsumerismo, ang pakikialam ng mga politiko. Walang katapusan ang puna upang sa ating pagbasa ng nobela maging mulat tayo sa ating lipunang ginagalawan. At kapag natapos nating basahin ang nobela, kaisa tayo sa paghangad at pagkilos tungo sa pagbabago.

 7.      Bisyonaryo – nakikita niya ang hinaharap, nakikiniti-kinita kung ano ang posibleng mangyari at nahuhulaan ang sanhi at bunga ng pangyayari. Ilalarawan niya ito sa atin at ikukuwento ang lipunang gawa sa agham at teknolohiya. Ipapatikim niya sa atin ang isang lugar na payapa, tahimik, maaliwalas, punumpuno ng pagmamahal at pagtutulungan. O di kaya’y ipapadama sa atin ang mundong wala nang buhay, ang kalikasang nabura na at mga taong nabaon na sa limot.

8.      Pilosopo/palaisip – wiwindangin tayo ng nobelistang nag-iisip ng mga tanong ng “bakit”. Ibabato niya sa ating kamalayan ang malalalim na kaisipan na babago sa ating buhay, lipunan at henerasyon. Itatanghal niya sa kanyang akda ang isang matibay na haypotesis o pilosopiyang yayakapin o itatakwil natin. Nagiging daan din ang nobelista upang mamilosopiya siya, mangatwiran at maghain ng kasagutan sa samutsaring tanong na wala pang sagot o matinong sagot.   

At marahil marami pang mukha, mukha ng nobelistang kaharap at kausap natin habang binabasa natin ang kanyang nobela…kahit patay na siya.

Flatline: muni-muni bago ang panahon ng trahedya

FLATLINE ni rhod v. nuncio

Naghihikahos ang huni ng life-support

Habang nakatarak ang suwero sa iyong kamay

Naghihingalo rin sa labas ang patak ng ulan

Nakikipag-agawan sa ingay ng trapik

Humihikbi ang mga mahal sa buhay

at yakap-yakap naman ni junior ang kotse-kotsehan

Nagpupumiglas ang carnapper sa kanto

Ng hospital, nagmamakaawa sa silbato’t batuta

Kasabay ng ingay ng umaga, ang matuling

Ratsada ng nag-iiringang kapit-bahay

Tungkol sa basura, kerida, utang at sumpa

Nang sa sandaling iyon, nagsisigutom ang mga bata

Sa eskinita ng baryo, nagkara-krus ang duling

Nagvi-videoke ang bingi, at naglalasing ang pipi

Bubulagta sa kama ang binayarang puta

Hanggang marining ng lahat ang sitsit ng tsismosa

Papahiran ng banal na langis ang noo’t pisngi

Bebendisyunan ang may sakit sa bilangguan

Sa loob ng silid ni kuya, downloadable ang video

Sa broadband internet, mga matang gumagahasa

Sa magdamag na gimik, nakasubo ang tabako’t

Nakasipit ang isanlibo sa kili-kili ng binibini

Umaagos ang lady’s drink, san miguel at limang libo

Sasaluhin ng mga puyat na anghel sa labas ang tira-tira

Kanina lang bumubulong si itay, nagmamakaawa

Hugutin na lamang ang respirator nang siya’y mamahinga

i-off ang makinang pinag-aagawan nina San Pedro’t tagasundo

ngunit, nangingilid ang luha, naniningil ng kaluluwa

sa kanyang bayan, bunganga ng tambutso ang manok

talyer ng looban, ikinakalampag ang kumukulong sikmura

sa bukid siya tinigasan ng binti’t braso, kakatulak sa traktora

kakausog sa nag-uumpugang mga bato sa bangin at bukirin

isandaang taon niya itong pinagsumikapang layasan

upang sa dako roon, sandakot ng ginto’t pilak ang aanihin

ngunit walang silbi ang isang unanong kinukutya

at walang lakas ang patpating ibinabala’t ipapakain sa pabrika

wala na siyang diwa’t pangarap na sumabay

sa aming nakakawala sa syudad, kaming lango sa ilusyon

na lilitaw ang bayan ng samsung, hyundai, at nokia

kaming mapupudpod ang puwet at tenga sa call center

habang ang ingay at mura ng dayuhan ang hinahagap

habang namamanhid na ang baga, lapay, atay at bituka

habang nasa subdibisyon, pa-swimming-swimming sa clubhouse

habang marami sa nilimot namin ilalagay na lang sa urn

ngayon nasa monitor sa loob ng silid-ospital ang mahiwagang alon

ng linyang aakalain mong sinulid ng buhay, mga kuko ng liwanag

sa baryo, iskwater, hanggang syudad, guhit ito ng pustahan

ng nagsasakla’t nagbibingo para sumaya ang pagdurusa

nanlalamig siya, naninigas uli ang braso’t binti

hindi kalamnan ngunit buto’t balat na nakahilata sa kama

hindi pawis kundi likido ng suwero, hindi dugo kundi nanang

nag-uunahan pababa sa vital signs, blood pressure, at oxygen

hindi ko na tinawag ang doktor, ang nars at pari

nais pa niyang sariwain ang lahat, bubulong siya uli

ibubuka ang bibig, ititikom at idudura ang ang hangin

sisigaw siyang nagtatawag ng milagro, susumpain ang taning

sa kanto, pinalaya ang carnapper, naghahabulan na lang ang kuting

nasa mall na ang kerida, kapit-tuko sa uhuging matanda

naghahabulan sa kantina ang mga batang walang pera

habang ang mga tsismoso’t tsismosa nag-uumpukan sa eskinita

pagod na ang binibini’t nasa alapaap na ang kasiping kanina

tulog na ang binatang naka-online sa instant messaging

ang mga basag na bote, warak din ang bulsa, butas ang pag-asa

habang nakapila na sa MRT sina San Pedro’t tagasundo

isang iglap, isang sulyap nagpang-abot ang mahabang linya

lumakas ang huni ng life-support, nangitim na siya’t dilat ang mata

nakabukas ang bibig, nakatarak ang suwero, umaagos ang luha

sa Magallanes station, dumilim ang langit, sumabog ang bomba!.

PiliFilipino: Isang Teorya ng Wika

Panayam Profesoryal Cecilio M. Lopez sa Wika at Panitikang Filipino

ni Dr. Rhod V. Nuncio

(Sipi mula sa babasahing papel ng panayam sa Y407 Pamantasang De La Salle, Marso 30, 9:30-11:00 n.u.)

Ang limitasyon ng aking wika ay siyang limitasyon ng aking mundo. – Ludwig Wittgenstein (TLP 1922)

Anong teoryang pangwika ang maaari nating gamitin para ipaliwanag ang kasalukuyang hubog, anyo at takbo ng wikang Filipino? Paano ito makatutulong upang maging masinop at masinsin ang ating analisis ng wika at ang naturang gamit nito para sa mga tao at sa lipunan niyang ginagalawan?

                Ito ang dalawang pangunahing tanong na sasagutin ko sa panayam na ito. Ang una ay tumutukoy sa pagkakaroon o kawalan ng internal na banghay o istruktura ng wika natin na pundasyon o basehan ng performatibong kakayanan ng mga Filipino na gamitin ang wikang Filipino. Samantala ang ikalawa nama’y tumutukoy sa praktikalidad ng teorya upang tasahin at usisain ang nangyayaring pagbabago ng wika sa gitna ng mabilisang pagbabago ng ating panahon.

PiliFilipino – ito ang inihahaing panimulang teorya upang suriin ang paimbabaw, malaliman at kaibuturan ng wika.  Ang tatlong bahagdang ito ng wika ang magiging punto ng analisis at pagdadalumat. Hango ito sa sinabi ni N. Chomsky (sa Searle 1971) na mayroong surface structure (paimbabaw) at deep structure (ubod) ang wika. Ang sa akin naman, may pumapagitna sa dalawang level na ito, ang middle structure na tatawagin kong lalim ng wika. Ito ang nawawala sa kayarian ng wikang Filipino (WF). Sa madaling salita, walang lalim ang wika dahil walang gramatikang nakaugat sa internal na himpilan ng ating kamalayan. Tanging ang malakas at dominanteng paimbabaw na puwersa na mula sa iba’t ibang direksyon, ideolohiya, adbokasi ang kasalukuyang nagiging sandigan at batayan sa pagbabagong pangwika. Sa ngayon hangga’t di matutugunan ang kakulangan sa lalim at ubod ng WF, ang paimbabaw na level ng wika ang tumatayong stratehiya sa pagpili, pagpilipit at pagpipilit na lumabas ang kakanyahan ng wika. Ang tanong nga lang, hanggang kailan ito tatagal? At aasa lang ba ang lahat sa politikal at ideolohikal na bangayan ng mga makawika ang hinihintay na pagkagulang ng WF? Ika nga’y matira ang matibay!     

Katulad ng nabanggit, paimbabaw ang debelopment ng wikang Filipino. May tatlong pananaw tungkol dito:

a.)    Kasalukuyang nililinang pa rin ang wika mula sa pinagbatayang wikang Tagalog at ang nakalululang hamon na paglinang nito mula sa mga katuwang na wika sa bansa,

b.)    Mabilis na paglaganap ng Taglish sa iba’t ibang domain ng kaalaman at praktika,

c.)     Interbensyon ng gahum (estado, iskolar, media) na nakakaapekto sa menu ng pagpili, pamimilit at pagpilipit sa wikang Filipino.

… … …

PAIMBABAW NA WIKA

Ang puwersa ng pagbabagong wika ng WF ay hindi nakatarak sa kognitibong kakayahan ng tao kundi sa samutsaring timpla (o gimik) at interbensyon ng mga institusyon, grupo at mga polisiyang bitbit ng mga ito. Bakit hindi nagmumula sa kognisyon o sa mental na proseso ng paglikha ng wika? Dahil madalas at sa maraming pagkakataon ang internal na lohika at istruktura ng pag-iisip natin ay nakakapit sa banyagang padron, sa banyagang wika – Ingles. Pansinin:

1. Ang makabagong alpabetong Filipino ay binibigkas ayon sa Ingles. May implikasyon ito sa ponetika dahil nabaligtad ang prinsipyo ng “kung ano ang bigkas, siya ang baybay”. Imbis na phonocentric (una ang tunog kasunod ang baybay) naging graphicentric (kung ano ang letra sa Ingles, ito ang baybay). Kung kaya’t mamimilipit sa pagbigkas ang maraming batang mag-aaral ng WF kung ito ang prinsipyong susundin sa ponetika ng WF.  Ang “bahay” ay bibigkasing “bey-hey”.
2. Ang pagbaybay ng mga hiram na salita at paglahok nito sa sintaktikang anyo ng pangungusap ay nakakiling sa Ingles.  Hal. Nakaka-turn-off naman ‘yang friend mo. So, yabang!  Marahil sa mga Manileno o elistang namimilipit magFilipino o mag-Ingles, ito ang makabagong syntax sa palabuuan ng pangungusap. Laganap din ito sa broadcast media, showbiz, advertisement, interbyu sa mga politiko at kabataang cosmopolitan kuno ang oryentasyon sa kasalukyan.
3. Ang tinatawag na code-switching ng mga dalubwika (Sibayan, Baustista, Cruz) ay totoo namang di code-switching dahil ganito naman ang kaayusan at kayarian ng pangungusap sa mga wikang lubos-lubos ang panghihiram ng mga salita. Wala nang switching na nagaganap dahil lantaran na itong lumilitaw sa mga diskursong gamit ang WF. Syntactic-semantic substitution ang nagaganap dahil ang paggamit ng i-, pag-, mag-, nag-, kaka-, um-, na-  ay sadyang naghihintay ng halinhinang mga salitang banyaga o hiram nagiging structurally flexible sa formang Taglish.

 

i-zerox, pag-zerox, mag-zerox, kaka-zerox,	i-solve, pag-solve, nag-solve, kaka-solve
i-text, pag-text, mag-text, kaka-text, na-text	i-equate, pag-equate, mag-equate, kaka-equate
um-attend, um-increase, um-order, um-answer

 

Kung kaya’t multiple substitution ang pedeng gawin dito na maiaayos o mailalapat din sa pangungusap.

Hal. “I-zerox mo ang papers mo sa promotion.”  “Ok na kaka-zerox ko nga lang.” Ang Tagalog/Filipino component (unlapi o hulapi) ay laging co-dependent sa hiram na salita, subalit nanatiling buo ang salitang Ingles o ibang hiram na salita.

Wala namang ganitong halimbawa (co dependent ang Ingles sa Filipino):

Re-ayos mo na yan!

Anti-makabayan ang mga trapo sa Congress.

Pindotize (na katawa-tawa ang dating) mo yong keypad.

Hindi ang wikang Ingles ang kalaban natin. Maaaring matuto ang isang tao ng higit pa sa dalawang wika. At kapag sinabi nating kakayahang bilingual o multilingual, nararapat na magkapantay ang kabihasaan ng isang tao sa pagbasa, pagsulat, pakikinig at pagbigkas sa mga wikang ito. Hindi tingi-tingi.

Ang problema’y kapabayaan at ang pagpapaubaya na sa darating na panahon, gugulang at uunlad din ang WF. Fatalistikong pananaw ito. Tila si Juan Tamad ito na naghihintay sa pagbagsak ng bayabas sa kanyang bibig. 

Kung kaya’t nangyari ang iba’t ibang direksyon at agendang pangwika na batay sa interes ng iilan at uso ng panahon. Ang iba’t ibang direksyong ito ay unti-unting nawawala’t namamatay, unti-unti nauungusan ng malalaking diskurso tulad ng globalisasyon, industriyalisasyon at postmodernismo. Kung kaya’t sa ating bayan mismo, nagtatalaban ang mga ito at naiiwang nakatindig ang mapanuksong alternatibo – ang gawing wikang ofisyal at panturo ang Ingles.

Tingnan natin ang iba’t ibang direksyon na narating ng ating wika sa kasalukuyan:

1.)    Ang WF ay Taglish – wikang bunga ng eksposyur sa midya, paimbabaw at walang malinaw na gramatika (kung meron man contingent ito at nakabatay sa talastasang publiko), ang wikang “maiintelektuwalisa ayon kay Bonifacio Sibayan” (sipi mula kay Sison-Buban 2006)

2.)    Ang WF ay Taglish na may varayti sa iba’t ibang wika sa bansa ayon kay Isagani Cruz

3.)    Ang WF ay batay sa Tagalog o ang pananaig para rin ng puristikong gahum o ng Imperial Tagalog; walang pagkakaiba ang Filipino at Tagalog ayon kay Cirilo Bautista (pananalitang ibinigay sa lunsad-aklat ng Galaw ng Asoge, 2005)

4.)    Ang WF ay larong-wika na pinasok ng mga batang manunulat ngayon, iskolar sa iba’t ibang larang sa akademya, na walang malinaw na alintuntunin ng laro ngunit nangingibabaw na examplar ng kasalukuyang anyo ng wika

… … …

UBOD NG WIKA

                Ang ubod ng wika ang unibersal na forma o kaayusan ng basikong yunit ng kamalayan na taal nang matatagpuan sa isipan ng tao. Kumbaga ito ang template ng isipan natin na yari na – naghihintay na mapunan, mahubog, malilok, at maisaayos ayon sa idaragdag na istruktura ng natural na wika. Kumbaga ito ang “universal o generative grammar” ni Chomsky, ang “private language” ni Wittgenstein, “archi-writing” ni Derrida. Bago pa man may istruktura ng wika, may nakalikha nang istruktura ang isip na tatanggap at mag-oorganisa ng kamalayan ng tao. Kaya’t may kakayanan ang lahat ng tao na matuto ng wika, ng kahit anumang wika, dahil sa ubod ng wikang nakahimpil sa isipan natin. Ito ang a priori grammar. Ito rin ang nag-uudyok sa imahinatibo’t malikhaing paraan ng isip natin na ikonstrak ang wika batay sa iba’t ibang modalidad/range/linguistikong yunit sa pagkatuto ng wika… … …

LALIM NG WIKA: GRAMATIKANG FILIPINO?

Lahat ng buhay na wika (natural languages) ay dumaraan sa mahabang panahon ng pagbabago at madalas hindi developmental ang yugto ng pinagdadaanan nito kundi retardasyon at tuluyang pagkawala. Alam natin ang magiging kahihinatnan ng maramihang puwersang pangwika na paimbabaw na nagtatalo-talo at naghahalo-halo sa isip at kamalayan ng tao. Higit pa riyan, nagpapaubaya at nagpaparaya ang mga ispiker-tagapakinig ng wika dahil wala silang masandigang internal na lohika o gramatika ng wikang naririnig at nababasa nila. Alalahanin natin ang sinabi ni Emerita S. Quito (1989/2010: 23): “Hanggang ngayon, tayo ay nasasadlak sa kabulukan ng Taglish. Ang maikling kasaysayang ito ng wika sa ating bansa ay nagpapahiwatig ng dalawang bagay. Una: pagkatapos ng 88 taon, hindi pa rin maaaring sabihin na ang Pilipino ay natuto na ng wikang Ingles; at ikalawa, lumaganap ang isang bulok na wika, ang Taglish, na hindi Ingles at hindi Filipino.”

Mahalaga ang lalim ng wika dahil:

1. Ito ang nagsasaayos ng mga signal o yunit ng ubod ng wika para maging natural na wika,
2. nagsisilbi itong auditing at editing facility sa isip ng gumagamit ng wika,
3. ito ang precursor ng imahinatibong pag-iisip ng tao ayon sa tuntunin ng wika niya at ng daynamikong kakanyahan at kakayahan ng wika sa pagpapakahulugan
4. nagiging transisyonal at transgenerational ang pagsasalin ng pagkatuto ng wika na di nakadepende sa kung ano ang uso at pinapauso
5. intralinguistic facility ito para sa transformasyon ng wika ayon sa pagbabalanse ng internal na lohika ng kanyang wika at ng praktika/gamit ng wika bunsod ng pagbabago sa lipunan at iba pang external factor.

… … …

Ang pagpili ng Filipino bilang wika ay mangyayari sa kailaliman ng kanyang isip at kung magkagayon malayong-malayong mabubuwal nang agad-agaran ang Filipino (tao at wika) sa daluyong ng pagbabago sa mundo at lipunang ginagalawan. Ang PiliFilipino ay panimulang pagtatangka sa pagteteorya sa wika at analisis ng WF na may sandamakmak na varayti. Inisyal na hakbang ito sa binubuong teorya ng wika at sa implikasyon nito na ang istruktura ng WF ay dapat nakaangkla sa lalim at ubod ng wika o sa gramatika (prescriptive) at pre-grammar (individuated inscription) ng isang tao. Ang paimbabaw na wika’y di maglalaon ang magiging natural na wika (descriptive) na gagamitin ng mamamayan. Ang PiliFilipino ay kritikal at istratehikong pagpili ng taong malay sa ubod at lalim ng kanyang wika upang maging kanyang wika sa pakikipagtalastasan, pamimilosopiya, paghahanapbuhay, pagkrikritika at iba’t ibang komunikatibong sitwasyon at pagkilos. 

                Kung kaya’t ibalik natin ang wika sa kaibuturan ng kamalayan natin at di lamang sa sanga-sangang dila ng gahum.

Saysay at Salaysay ng Pantawang Pananaw mula Pamumusong Hanggang Impersonasyon

ni rhod v. nuncio

– Sinipi mula sa masteral tesis ng awtor na nailimbag sa Sangandiwa (2004)at Malay (2005).

Our literary tradition is unique in a way. Although all oral and written literature…may be said to reflect the complex sectoral conflicts of any historical period, our literary tradition has developed in constant engagement with urgent sociopolitical debates. It has been engaged in criticism, in questioning and protest, in resistance through comic, satiric and other devious ways.

– E. San Juan, History and Form 

Dalumat at Saysay

Mariing pinapahalagahan ang kakayahan ng tawa upang pagaanin at pasayahin ang kalagayan ng buhay ng tao. Sa tawa lamang, ika nga, may redempsyon mula sa problemang kinahaharap ng sinuman. Sa ngiti, hagikhik o halakhak naibubulalas ang tanging paggapi sa kalungkutan. Sa tawa nagkakaroon ng pagtudling sa sakit at pag-ahon upang purgahin ang emosyon ng tao mula sa kabigatan ng saloobin o damdamin. Di ba nga’t tinaguriang isang therapy ang pagtawa? “Laughter is the best medicine and humor is the spice of life” (Batacan 1966). Kung susuriin nang mabuti ang tawa ay isang mekanismo ng damdamin na nagbibigay laman sa puwang o guwang sa damdamin ng isang malungkuting tao o di kaya’y yaong naghahanap lamang ng kasiyahan sa buhay. Kung kaya’t, mahihinuha sa sikolohiya ng tao ang pag-imbento niya ng mga kaparaanang magpapaaliw sa kanya. Dapat may objek na pinagmumulan ng aliw, may mga persona o maskara na nagtatanghal at may mga pangyayaring nagiging tampulan ng kasiyahan. Ito ang naging dahilan marahil kung bakit naging pamoso ang matsing sa mga kwentong bayan at ilang pabula na kinawiwilihan sa bayan-bayan. Dagdag pa rito, ang pagkakaroon ng payaso, pusong, kengkoy, aktor sa entablado o saan man ay naging popular sa pagbibigay kasiyahan. Ang eksenang nadulas, nadapa, nahulugan ng mabigat na bagay at marami pang iba ay mga pangyayaring nagdudulot ng katawa-tawang reaksyon sa iba. Maging ang paghahalo ng imahinasyon at libido ng tao upang kilitiin ang sexual na sensibilidad ay nagiging katawa-tawa rin; ito ang tinaguriang green jokes o toilet humor. Maaaring may nakaligtaang isama sa ganitong paggalugad sa penomenon ng tawa subalit ang kalikasan at kakayahan ng tawa upang magbigay ng aliw ay isang malawak na terrain sa sikolohiya. Ang mga halimbawa sa itaas ay mahalagang nabanggit upang bigyan ng pagtatasa o kaibahan sa isang uri ng tawa o pagpapatawa na nakaangkla hindi lamang sa damdamin o emosyon ngunit maging sa kamalayang Pilipino. Sa paggamit ng salitang ‘pananaw’ tumutukoy ito sa pag-iisip ng tao. Kung ang tawa ay reaksyong pandamdam, patungkol naman ang pananaw sa kaisipan. Pinagninilayan o pinag-iisipan ng isang tao ang pagkakaroon ng pananaw. Higit pa sa isang opiniyon lamang ang pananaw ng isang tao, isang pagbasa o interpretasyon ito sa nangyayari sa kanya at kanyang kapaligiran. Inaarok ng isipan ang kahalagan o kabalintunaan ng isang pangyayari o kaalamang naging malaki ang epekto o kinahinatnan sa sariling buhay, pakikipag-ugnayan sa iba at sa sandaigdigan. Kung isang interpretasyon o pag-unawa ang pananaw, isasakontexto ito bilang kritika. Naiiba ang kritika sa komentaryo sapagkat pinagnilayan ito nang husto at hindi lamang puna nang puna sa nakikita o nararanasan. Ang kritika ay interpretasyon o pagbasa sa karanasan, texto, kultura na inuunawa sa perspektiba ng kamalayan. Hindi neutral na salita ang pananaw sa pagbasang ganito. Kritikal na pagbasa ito at nakaugat sa kontextong panlipunan. Ang pantawang pananaw ay nangagahulugang tawa bilang kritika sa mga isyu at tauhan sa lipunan. Kung kaya’t isang pagbasang kritikal ng kamalayan (pagsasanib ng damdamin at isipan) ang pantawang pananaw, ng isang taong mulat sa nangyayari sa lipunan. Ang pantawa bilang ‘pan + tawa’ ay pag-angkin at pantukoy sa kakanyahan at kakayahan ng tawa bilang kritika. Tinaguriang pantawang pananaw ang ganitong kalikasan at kakayahan. Ang tawa bilang catharsis ay masasabing panandalian—isang comic relief. Ang pantawang pananaw ay nakakabit sa kamalayan at diwa ng mga Pilipino. May limang elemento ang pantawang pananaw. Ito ang: (1) midyum, (2) kontexto, (3) kontent o anyo, (4) aktor, at (5) manonood. Isang diwa ng karanasang Pilipino ang pantawang pananaw. Nakapaloob ito sa karanasan ng tawa bilang kritika, bilang pagtuligsa sa kapangyarihan at kaayusan sa lipunan na mababakas mula pa sa oral na tradisyon, bago pa dumating ang mga Kastila, hanggang sa paglaganap ng mass media ngayon. Ang bahaging ito ay tumutukoy sa midyum ng pantawang pananaw. Ang midyum ay daluyan na kung saan nagiging laganap o natatangi ang pantawang pananaw. Kasama rin sa elementong ito ang lunan o situs ng daluyan, halimbawa, sa entablado, kalye, radyo at telebisyon. Samantala, nakapaloob sa daluyang ito ang iba’t ibang anyo na kinabibilangan ng kwentong bayan, entremes, sainete, drama, bodabil, dulang panradyo at impersonasyon bilang palabas sa telebisyon. Ang mga nagsisiganap o mga aktor, karakter ang tinaguriang mga pusong, aktor/komedyante at impersoneytor. Ang mga isyung panlipunan na tumatahak sa sosyal at pulitikal na kalagayan ng bansa ang bumubuo sa kontexto ng pantawang pananaw. Ilang Katangian ng Pantawang Pananaw Isang pagbasang kritikal. Katulad nang nabanggit na hindi lamang pagtawa na walang kontexto ang pantawang pananaw. Itinataas ito hindi lamang bilang sa aspektong emosyunal, kundi bilang isang kritikal na pagbasa na tumatarok sa kamalayan at kaisipang Pilipino. Subjektibong pagbasag sa imahe at katawan. Masasabing isa itong pagkwestiyon sa katauhan, kaligiran, katawan, at kaayusang panlipunan bilang objek ng tawa at pagtuligsa. Winawasak nito sa ganitong kritikal na pagbasa ang imahe ng kapangyarihan bilang kahinaan o ang kapangyarihan bilang imahe ng kawalang kapangyarihan. May kasaysayan. Masasabi nating nakatuon sa pangyayaring historikal ang pagkukwestiyon sa imahe o katawan ng kolonyalismo (pahanon ng pananakop) o komersyalismo (panahon ng kulturang popular). Nagpapabago ng kahulugan ang pantawang pananaw sa tayo o poder ng karanasang kolonyalismo o komersyalismo. Intersubjektibo. Nangangailangan ng kapwa o sabjek na tuwirang babasa at magkikritika gamit ang pantawang pananaw. Ang ganitong paraan ay nangangahulugan ng walang humpay na pagbasa ng manonood, tagapakinig at sinuman upang makapagbigay ng tuloy-tuloy na panlipunang kritika. Intertextual at Reflexibo. Nangangailangan nang pagiging bukas ng ilang texto upang magamit sa pagpapakahulugan at pagkatuto sa mensahe o simbulo sa alinmang diskurso. Kung kaya’t mahihinuhang naglalakbay ang pantawang pananaw mula sa kwentong bayan hanggang sa kulturang popular. Samakatuwid, hindi lamang masasabing isang genre o anyo ng panitikan ang pantawang pananaw, sapagkat nakabukas sa iba’t ibang anyo at daluyan sa karanasang Pilipino ang pagiging texto nito bilang pagbasa. Maaari rin kasing isama ang komiks, comic strip na makikita sa mga pahayagan, pelikula at iba pa. Kung tutuusin, isang magandang paksa sa iba pang pag-aaral ng pantawang pananaw ang isama ang ilang nabanggit na anyo. Subalit nakatuon lamang sa limitasyon ng pag-aaral na ito ang konsepto at praktika ng pagtatanghal at palabas gamit ang pantawang pananaw, partikular sa impersonasyon. Sa bandang huli ang puntos ng intertextualidad sa pagdulog ng pantawang pananaw ay masasabing paglulugar at paglilinang sa ugnayan ng kapangyarihan, karanasan, kaalaman, diwa, at katauhan upang isakontexto ang pakay ng pag-aaral na ito.

Salaysayin

Tungkol sa impersonasyon bilang pantawang pananaw ang pag-aaral na ito. Nakatuon sa kasalukuyan, sa napapanahong isyu at tauhan sa lipunan ang pagbasa ng impersonasyon. Subalit bago natin patibayin ang kasalukuyang diskurso, diwa, dalumat at pagbasa ng impersonasyon kinakailangan muna nating balikan ang salaysay at saysay ng pantawang pananaw. Isang dalumat ito ng pagbasa – isang reflexibo at kritikal na pagsukat sa nangyayari sa lipunan, sa mga tauhan sa lipunan. Upang mabigyan ng katuwiran ang kasalukuyang pagbasa sa impersonasyon bilang pantawang pananaw, marapat na alamin kung bakit naging reflexibo sa tala ng kasaysayan ng dula at panitikan ang pantawang pananaw. Ang dalumat na ito ay isa na mismong pagteteoryang politikal, sosyal at kultural. Nakabalot sa tradisyon at kultura ang panitikang nagbibigay ng pakahulugan, puna at deskripsyon sa nangyayari sa lipunan. Sa ganitong analisis, nakatuon sa isyu at tauhang sumasagisag sa o bumubuo ng lipunan ang panitikan bilang texto. Ang texto na umuugma sa samu’t saring pakahulugan at ganap na impluwensya nito sa kalakaran ng mga tao at institusyon, politika at kultura ay masasabing may kaganapan sa paglipas ng panahon. Kung kaya’t ang pantawang pananaw bilang dalumat ng pagbasa ay magsisilbing diwa sa pag-uunawa sa kaganapang sosyo-politika sa pamamagitan ng tawa. Mahalaga ito sapagkat bilang dalumat gustong ipahatid ng pag-aaral na ito na namumutawi na ang pantawang pananaw sa talastasan o kwentuhan at pagtatanghal bago pa man dumating ang mga Kastila. At nagpapatuloy ito sa ngayon sa mga palabas sa telebisyon bilang isa sa mga bumubuo ng kulturang popular. Bilang isang diwa, nakapaloob na sa damdamin at isipan ng mga Pilipino ang pagpapatawa bilang pagbatikos sa kolonyal na kapangyarihan. Makikilala ang pantawang pananaw mula sa mahabang naratibo ng karanasan at kasaysayan ng mga Pilipino. Sumasabay ito bilang diwa at dalumat sa iba’t ibang anyo at genre ng panitikan. Hindi naman masasabing isang likas o lantay na uri o anyo ng panitikan ang pantawang pananaw dahil sa pagiging reflexibo at daynamiko nito sa takbo ng panahon. Kasama gayundin, bilang bahagi ng kritikang intertextual ang pakahulugan, deskripsyon at puna ng pantawang pananaw bilang isang pagbasa sa pagkaka-ugnay mula dula at pagtatanghal hanggang sa palabas sa mga isyung politikal at kultural ng isang bansa. Samakatuwid, isang kritikang panlipunan ang tawa bilang pananaw na maaaring sabihing impluwensyal upang makapagdulot ng malalimang repleksyon at pagsusuri sa gitna ng pagtawa o paghalakhak. Bilang isang pagbasa ang mananaliksik ay gagawa ng sarbey sa paglilinang sa salaysay at saysay ng pantawang pananaw. Hindi nagtatakda ng isang ganap na kasaysayan ang gagawing pagtalakay dito. Layuning bumuo ng sarbey ang pagsasalaysay na ito mula sa naitalang naratibo, kuwento o texto. Kasama rito ang pagtalima sa dalumat ng pantawang pananaw sa pagbabalik mula sa nakaraan. Hahatiin sa dalawang punto ang gagawing paggalugad sa nakaraan. Kabilang sa sarbey na ito ang mga sumusunod: (1) Pusong mula sa kwentong bayan, (2) entremes at sainete mula sa komedya at sarswela, (3) drama, (4) comedy skits mula sa bodabil, (5) dula mula sa programang panradyo at (6) palabas sa telebisyon na may impersonasyon. Magandang balikan ang ilan sa mga datos na nagpapatibay sa ganitong penomenon ng tawa na hindi lamang bilang pang-aliw sa manonood bagkus, isang pagpuna o kritika rin. Mula sa Kwentong Bayan—Ang Pusong Mayaman at laganap ang mga kwentong bayan sa oral na tradisyon. Pasalin-salin sa bukambibig ng mga taong pinanggalingan, tumangkilik at tumatangkilik pa rin sa mga kwentong ito. Bilang daluyan ng pantawang pananaw masasabing nagsimula pa noong bago pa man dumating ang mga Kastila (ika-16 siglo pababa) ang mga kwentong bayan na ito. Kung tutuusin ang pagsusuri sa kontexto nito ay bilang isang social praxis. Bago man ito tinaguriang isang panitikan, isang matibay na kinagawiang tradisyon at pamumuhay ang pagsasalin ng kani-kanilang kaalamang bayan. Ayon kay F. Lando Jocano ang tradisyong oral ng mga Pilipino ay nagbubunsod sa isang malakihang rekonstruksyon ng panlipunang kontexto ng sinaunang kasaysayan. Nakapagbibigay din ito nang mas mahusay na pag-uunawa sa mga detalye ng ganitong tradisyon sa kasaysayan na kung saan nagsisilbing pundasyon ng kasalukayang kultura at lipunan ng mga Pilipino (sa Manuud 1967). Samakatuwid, ang puno’t dulo ng tradisyong oral ay nasa kaligirang panlipunan na tumatalakay sa buhay-buhay, kustumbre, paniniwala, sining at spiritualidad. Isang malaking dagok kung ituturing na primitibong panitikan ang kabilang sa ganitong tradisyon. Mahirap tukuying isang primitibo ang anyo ng kwentong bayan, at isang lipunang walang sistemang panulat ang pinanggalingan nito katulad nang nabanggit ni Arsenio E. Manuel. “The best examples of primitive literature may be found on non-literate societies. Illiterate bearers carry on the traditions supposed to have been transmitted through the ages for generations…because these traditions are oral or verbal. A collection of such traditions may be labelled primitive literature” (Manuud 1967: 255). Sa katunayan, tumuturol lamang sa aspekto ng panahon o peryodisasyon ang konsepto o lebel na primitibo. Subalit ang nilalaman ng nasabing tradisyon ay hindi. Sa ganitong argumento, masasabi bang ang nilalaman ng ating kultura sa ngayon ay magiging primitibo makalipas ang limampu o isandaang taon? Hindi pa patay ang tradisyong oral sa ngayon, bagkus nakikipagsabayan pa ito sa ilang bahagi ng bansa, lalung-lalo na sa mga probinsya. May sistema rin ng pagsulat ang mga sinaunang Pilipino. Hindi lamang patungkol sa pagkakaraoon ng alpabeto o wikang napreserba sa panitik ang sistema ng panulat (baybayin/alibata). Ang tradisyong ito ay namayani sa paninimbulo sa gawang sining at kilos ng mga tao noon. Kasama sa paninimbulong ito ang mga nakakatawang kwentong bayan ukol kay Juan Pusong o Suan ng mga Tagalog at mga Kapampangan, Juan Usong (Osong) ng mga Bikolano, Juan Pusong ng mga Taga-Bisaya at Sulo; at Pilandok ng mga taga-Maranao (Eugenio, 1989). Bakit paninimbulo? Dahil sa kwentong bayan mahirap tukuyin kung talagang nangyari ang mga salaysaying ito sa kanilang karanasan o kasaysayan. Bagkus, malalaman ang mensahe ng mga nakakatawang kwentong bayang ito sa pagsipat sa tawa bilang kritika sa karanasan at kultura ng mga sinaunang Pilipino. Gamit ang ginawang koleksyon ni Eugenio, susuriin sa bandang ito ang tatlong kwentong bayan ng Pusong na nagmula sa mga Cebuano (369-370), Waray (370-371) at mga Muslim ng Sulu (379-380). Tingnan ang balangkas ng naratibo ng tatlong nabanggit. Sa kabuuan, ang pinakabuod ng kwentong ito ay tungkol sa pakikipagsapalaran ni Juan Pusong at sa kanyang pakikipagtunggali sa hari o datu sa pamamagitan ng pagbibiro at pagiging tuso. Sa bandang huli, ang kanyang katawa-tawang pagbibiro ay nagdudulot sa kanya ng kapahamakan ngunit sa ganito ring pagbibiro siya nagwawagi. Mga Kahulugan ng mga titik o unit ng naratibo: A – bida B – ang Hari o taong binibiro ni Juan T – mga nakakatawang pagbibiro X – tunggalian o konfrontasyon ng A at B C – tagapamagitan, maaaring isang tao o hayop Ct – panggogoyo o pagbibiro sa tagapamagitan Y – pagtakas ng bida Yt – panloloko o pagbibiro muli ni A kay B Z – konklusyon ng kwento Cebuano Waray Muslim ng Sulu A Pusong Pusong Posong B Hari Hari Sultan at Pitong datu T Pinutol ang buntot ng mga baka at binaon sa putikan. Sinabi sa hari na nalunod ang mga baka. Gustong makuha ang pabuya ng hari sa pamamagitan ng pagpapanggap na may lorong nagsasalita. Biniro at nakipagtalik sa anak na babae ng Sultan isang gabing umuulan. X Nalaman ng hari ang kalokohan ni Juan at inilagay siya sa hawla at pinatapon sa dagat. Kahahabol ng hari sa loro siya ay napunta sa dumi ng mga hayop. Hinuli si Juan at itinale sa poste. Pumunta sa pitong datu na nagpapagalingan para sa kamay ng dalaga at sinabi ni Posong na nakipagtalik siya sa anak ng hari na kasing sarap ng nganga. Hinabol siya ng mga ito. C Isang lalaki Prinsipe Mga mababangis na hayop sa gubat Ct Inalok na ikakasal ang lalaki sa anak na babae ng hari kung makikipagpalit ng puwesto. Inalok ang Prinsipe na mamili sa mga anak na babae ng hari upang pakasalan Sa hudyat ng gong nang tamaan ng mga karibal ni Juan nagising ang mga natutulog na mabangis na mga hayop. Y Nakatakas si Juan at bumalik sa hari Bumalik si Juan sa hari na nakasuot nang marangyang kasuotan mula sa prinsipe Nakatakas si Juan mula sa mababangis na hayop at sa mga karibal niya. Yt Sa panloloko uli ni Juan sinabi niyang hinahanap ng mga kamag-anak ang hari sa ilalim ng dagat Sinabing maraming ginto at kayamanan sa ilalim ng dagat Z Ipinatapon ang hari sa dagat at si Juan ang naging bagong hari Initusang itali at itapon ang hari upang makita nito ang mga kayamanan sa ilalim ng dagat Nilamon ng mga mababangis na hayop ang pitong datung karibal ni Juan. Anong paninimbulo o signos meron ang mga kwentong nabanggit? Gamit ang mga talang pangkasaysayan at ibang panunuri sa kalagayan noon ng mga Pilipino, babasahin natin ang texto sa punto de bista na ibinigay ni William Henry Scott (1982) at sa perspektiba rin ng dalumat ng pantawang pananaw. Ayon kay W. H. Scott, hindi totoong mahirap balikan ang kasaysayan ng mga sinaunang Pilipino, dahil lamang sa itinakda ng mga Kastila na wasakin ang mga labi ng kalinangang panulat o oral at kaalaman noon. Ang mga Kastila ang may monopolyo sa pagbubuo (o pagwasak) ng panibagong kaalaman upang gahasain ang kultura, kasaysayan at kamalayan noong panahong iyon. Subalit may mga guwang sa texto (cracks in the parchment) na maaaring basahin batay na rin sa oral na tradisyon na naging daluyan ng mga kwento kay Juan Pusong, at batay na rin sa ginawang koleksyon ni Eugenio (1989). Ano ang maaaring ipasok sa pagbasa ng mga guwang na ito? Patungkol ang unang paliwanag sa pag-usisa upang mang-uyam at manudyo sa harap ng may kapangyarihan, i.e., karaniwan ang hari o sultan. Kung susuriin nang mabuti si Juan Pusong ay isang ordinaryong tao lamang na mahilig magbiro hindi sa katulad niya (sa kontexto ng nabanggit na kwento), kundi sa katauhan ng mga hari at datu—silang mga angat sa estado sa lipunan. Maaaring hindi totoo subalit sino naman ang makakapagsabi, gayong dumaan sa mahabang panahon ang pagsasalin sa bibig ng ganitong kwento. Kung tutuusin sa pagdating ng mga Kastila at sa ilang anyo ng dula na galing sa Espanya, ang pamumusong ay naging kasakasama bilang komentaryo sa pagtatanghal. Isang patunay na ang pusong at pamumusong ay bahagi ng pagganap at paggamit sa wikang oral. Sabi ni Feldman: “And these events, as signal social events, not only take place in, but…are made by their characteristic forms of talk, for these forms of talk are much like those other event-making forms of language” (1991: 49). Kung kaya’t maisasama sa pagtatanghal ang mga kwentong pusong sa dahilang sa pamamagitan ng pagkukuwento at pagsasalin-salin nito sa ibang bibig, ang kaganapan ng buhay at kaisipan ang naipapaabot sa ibang nakakarinig o nakakaalam. Hindi ang pagkamito ng kwento ang punto rito bagkus, nakatuon sa mensahe at simbulo laban sa imahe ng kapangyarihan. Katulad sa Sulo, sinabing lumaganap ang kwentong Pusong noong panahong nanungkulan ang isang sultang diktador o autokratiko. Maipapalagay na gumamit ng kwentong Pusong ang mga tao noon upang paglaruan ang imahe ng Sultan at upang ilabas ang kanilang saloobin sa kagustuhang makaganti sa katauhan ni Juan Posong (Eugenio, xxxv). Umaangkop sa pantawang pananaw ang katauhan ni Juan Pusong bilang aktor sa pagpapatawa at pagbibiro. Sinusumbatan ng kwento ang kapangyarihan sa katauhan ng isang tuso at mapagbirong tao. Si Pusong o Posong ay isang karakter na masasabi nating binuo sa tradisyong oral at gumamit ng pang-aasar, panggagaya o pagpapanggap at panloloko. Subalit hindi dapat tingnan sa negatibo ang mga katangiang ito ni Posong, tulad ng depinisyon nina Hart at Hart: [Juan Pusong] “is…a scampish young Filipino trickter, whose swindles, notorious escapades, and practical jokes are always amusing, frequently off-color, sometimes obscene but rarely villainous” (sa Eugenio 1989: 315). Maituturing na isang pagtingin sa kapangyarihan ng tawa o pagpapatawa ang mga kaparaanan ni Posong. Nakakatawa nga ang mga ito dahil ginagawa nitong mangmang ang hari at sa bandang huli si Posong ang humahalili at nagwawagi. Katangian ito ng pagsubvert at pagbaligtad sa kapangyarihan. Na kahit sa panahon noong bago pa dumating ang mga Kastila, ang mga sinaunang Pilipino ay nagpapatawa at nagbibiro na upang kwestyunin ang nasa kapangyarihan. Ito ang guwang sa mga kwento at kasaysayang, maituturing, patungkol sa kamalayan at karanasang Pilipino noon. Batid pa nga ni F. Landa Jocano na: “Oral folk literature functions in society as a means through which the people’s faith in the efficacy of their tradition is affirmed, and their convictions strengthened. It constitutes the framework of meaning and values in terms of which the people interpret their experience and guide their actions” (Manuud 1967: 307).

Carpe Annum!

Ang taong lumipas – 2009! Punumpuno ng alaala, pagtatangka, hamon, sigasig ng adhika, pakikipagsapalaran, kabiguan, tagumpay. Lumipas na ang mga ito at nasa harapan ko ngayon ang panginorin ng kasalukuyang taon. Bagaman, siklo at tila pang-araw-araw ang buhos ng pangyayari sa atin, kailangang pa ring lumitaw ang natatanging tala/dahon/pilas ng ating alaala para tumayong karugtong ng ating binubuong pangarap. Kapag bagong taon, mayroong nakatanghod sa kawalan, sa malawak na kawalan ng pagpapaubaya – magiging maayos din ang lahat, hayaan mo’t may bukas pa. Sa marami naman, ang bawat araw ay kabuuan ng marami pang araw para kumita ng pera. Aalombaga’y mahalaga’y may halaga ang bawat oras sa isang araw para sa kikitain ko dahil kung hindi’y walang kuwenta ang araw na ito. At walang kuwenta ang buong taon, kung ang naikukuwenta’y pulos utang, bale at pakiusap sa bumbay at hindi ang sosobra sa kita, ang salaping magpapaligaya nang saglit, kaunting sandali sa pana-panahong bugso ng mga okasyon sa buong taon. Kahit na ba, sobra ang utang sa kita basta may credit card naman – ayos na ang buto-buto!  Iilan marahil ang may kumpletong listahan ng gagawin sa buong taon – engrandeng mga pangarap na tutupdin ngayon, sa panahong hinog na – basta sa taong ito. Marahil ang mithiing makabili ng kotse, makakuha ng lote, makapagpatayo ng bahay, makapunta sa disneyland, makapasyal sa iba’t ibang sikat na puntahang panturista sa Pilipinas at kung kaya pa sa ibang bansa. Bakit hindi, sa buong taon, maaari namang mangarap.

(may karugtong)